Ngày 31/12/2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2280/QĐ-TTg về việc xếp hạng 07 di tích quốc gia đặc biệt, trong đó tỉnh Nghệ An có Di tích Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí tại xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An.
Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí tọa lạc tại xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Đền được xây dựng năm 1467 để thờ Thái Sư Cương Quốc công Nguyễn Xí. Ông sinh năm Đinh Sửu (1397) tại làng Thượng Xá, huyện Chân Phúc, đạo Hoan Châu (nay là xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa đánh đuổi giặc Minh xâm lược, ông đã gia nhập nghĩa quân và trở thành một vị tướng tài ba, có công lao to lớn trong đánh đuổi giặc Minh xâm lược, giành lại độc lập chủ quyền cho dân tộc ở thế kỷ XV.
Năm 1428 Lê Lợi lên ngôi. Nguyễn Xí được đánh giá là bậc “Khai quốc công thần”, được ban Quốc tính, làm quan dưới bốn triều vua Lê (Thái Tổ, Thái Tông, Nhân Tông, Thánh Tông). Đặc biệt ông có công lớn trong việc diệt trừ bọn phản nghịch Đồn- Ban, phế truất Lê Nghi Dân, đưa Hoàng tử Lê Tư Thành lên ngôi hoàng đế, hiệu là Lê Thánh Tông - vị vua được đánh giá là anh minh nhất của chế độ phong kiến Việt Nam.
Ngoài ra, Nguyễn Xí cùng với các con của mình đã có công lớn trong việc khai hoang, hàng phục tù binh, lập nên nhiều làng mạc trù phú ở vùng ven biển Nghệ An, đem lại cuộc sống ấm no cho nhân dân. Ông mất ngày 30 tháng 10 năm Ất Dậu (1465), thi hài được quàn tại Điện Kính Thiên. Sau đó vua cho quan quân chuyển về an táng tại quê nhà Thượng Xá. Vua Lê Thánh Tông thương tiếc ba ngày không ngự triều và truy tặng ông là “Thái Sư Cương Quốc công đặc ân khai quốc”. Đánh giá về con người ông, vua Lê Thánh Tông đã viết “…lúc nước có biến phi thường chỉ có Ngươi lo toan cứu vãn, cha con một nhà cùng một lòng diệt phường gian ác, nghĩa Vua-Tôi nghìn thuở, đỡ mặt trời mà đặt lên cao. Công kém gì đình thần nhà Hán, việc hơn cả các quan nhà Đường. Ba mối rường đã đứt lại được nối, vầng nhật nguyệt đã tối lại sáng ra …”.
Với những đóng góp to lớn của ông cho đất nước, Nguyễn Xí được tôn vinh là “Người hai lần khai quốc”.
Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí được Vua Lê Thánh Tông cho lập theo chế độ “Quốc tạo, quốc tế”. Đền thờ gồm ba tòa: Thượng, trung, hạ điện. Đến thời Mạc bị đốt cháy một phần. Đến thời Nguyễn các công trình được tu bổ, tôn tạo lại như ngày nay. Đền thờ là một trong những ngôi Đền lớn, có kiến trúc đẹp, cổ kính bậc nhất ở tỉnh Nghệ An. Trong đền còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị nghệ thuật như sắc phong, bia đá, hoành phi câu đối, long ngai bài vị, đồ tế khí.... Đền thờ Cương quốc công Nguyễn Xí được xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa và kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia tại Quyết định số 34/QĐ-VH ngày 09/01/1990. Lăng mộ Nguyễn Xí tại xã Khánh Hợp được chính quyền địa phương, nhân dân và con cháu hậu duệ trong Dòng họ Nguyễn Đình tu bổ, tôn tạo trang nghiêm, đẹp đẽ.
Đền thờ Nguyễn Xí
Hàng năm tại Đền thờ tổ chức Lễ hội diễn ra từ ngày 29 tháng Giêng đến ngày 01 tháng 02 âm lịch. Lễ hội gồm 2 phần chính: Phần lễ đã diễn ra trang trọng, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, gồm các hoạt động chính: Lễ rước, lễ yết cáo, lễ dâng hương, lễ tham tế của 15 chi họ Dòng họ Nguyễn Đình, lễ đại tế, lễ tạ...Phần hội diễn ra sôi động, vui tươi, phấn khởi, thu hút hàng vạn lượt người tham gia với nhiều hoạt động như: Tổ chức giao lưu văn nghệ quần chúng; Liên hoan "Tiếng hát Làng Sen", Liên hoan Dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh, thi cắm trại, biểu diễn múa lân, thi đấu cờ thẻ, kéo co, biểu diễn thư pháp và các trò chơi dân gian, triển lãm ảnh...
Trong những năm qua, giá trị của Di tích lịch sử quốc gia Đền thờ Nguyễn Xí không ngừng được bảo tồn và phát huy. Nhiều hạng mục của di tích được tu bổ tôn tạo. Khuôn viên Lăng mộ và Đền thờ ngày càng khang trang. Thân thế, sự nghiệp và những đóng góp to lớn của Thái sư Cương quốc công Nguyễn Xí ngày càng được nghiên cứu sâu rộng hơn. Lễ hội Đền thờ Cương quốc công Nguyễn Xí được tổ chức với quy mô ngày càng lớn, thu hút ngày càng đông đảo du khác trên mọi miền đất nước về tham gia. Đặc biệt Đền thờ Cương quốc công Nguyễn Xí là nơi sinh hoạt tâm linh, tín ngưỡng rộng rãi của Nhân nhân và du khách trong nước và ngoài nước.
Việc xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt cho Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí là sự ghi nhận những giá trị to lớn, đặc biệt của Di tích, đồng thời là điều kiện quan trọng để bảo tồn và phát huy giá trị Di tích cho hôm nay và mãi mãi về sau.
Như vậy, tính đến thời điểm hiện tại, cả nước đã có 119 di tích được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ, trong đó tỉnh Nghệ An có 05 di tích./.
Nguyễn Đình Dương
