ĐỀN CỬA LŨY – ANH SƠN
Ở xã Hoa Sơn, huyện Anh Sơn có ngôi đền nép mình dưới chân một ngọn núi đá với dáng vẻ rêu phong trầm mặc. Trước mặt ngôi đền là dãy núi đá chạy dọc theo phía Tây. Có lẽ, nằm ở vị trí nối liền giữa hai dãy núi như một thành lũy thiên tạo nên ngôi đền ấy có tên là Cửa Lũy.
Cách trung tâm huyện không xa là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh- đền Cửa Lũy tại xã Hoa Sơn. Ngôi đền thiêng được xây dựng cách đây hơn 600 năm, thờ phụng những người có công với dân, với nước trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Người dân địa phương tự hào coi đây là minh chứng rõ nhất cho bề dày lịch sử của mảnh đất này. Hiện nay đền đang được quy hoạch mở rộng thành khu tâm linh Cửa Lũy, trở thành nơi sinh hoạt văn hóa, tâm linh không chỉ cho người dân trong vùng, mà còn là điểm đến không thể bỏ qua mỗi khi du khách có dịp ghé thăm Anh Sơn.
Theo các tư liệu hiện có, đền Cửa Lũy được người dân nơi đây khởi dựng từ thế kỷ XV. Vào thời Khởi nghĩa Lam Sơn, sau khi chỉ huy nghĩa quân theo đường thượng đạo tiến vào Nghệ An và nhanh chóng hạ thành Trà Lân (vùng Con Cuông ngày nay), Lê Lợi cử một viên tướng họ Vương dẫn một đội quân vượt sông Cả xuống chốt giữ vùng núi Kim Nhan (huyện Anh Sơn ngày nay). Đây là một vùng núi rừng hiểm yếu, chỉ có một số ít cửa ra vào, trong đó Cửa Luỹ là vị trí quan trọng nhất.
Do đường hành quân gian nan, cuộc sống thiếu thốn, phải chiến đấu liên miên với kẻ địch, lại không hợp với thuỷ thổ nơi đây nên quân lính bị ốm đau nhiều, doanh trại thường xẩy ra dịch bệnh. Dưới trướng của vị tướng quân họ Vương có một nữ y hết lòng thương yêu binh sỹ, ra sức chăm lo cứu chữa và bảo ban họ giữ gìn sức khoẻ. Để có đủ thuốc cứu chữa cho mọi người, nhiều hôm không kể mưa gió, nguời nữ y sẵn sàng một mình băng rừng đi tìm cây thuốc quý. Một ngày, người nữ y lại một mình băng rừng tìm thuốc, do kiệt sức, cô dựa vào gốc cây cổ thụ ven đường ngồi nghỉ để rồi không bao giờ gượng dậy được nữa. Không thấy cô về, quân sỹ tản đi các hướng để tìm kiếm, cô được đưa về doanh trại, nằm im lìm trong võng mà tay vẫn cầm chặt nắm lá thuốc. Vô cùng tiếc thương người nữ y tận tụy, tướng Vương hạ lệnh an táng cô tại một cánh đồng trong vùng, từ đó anh em binh sỹ quen gọi là mộ Nữ y công chúa. Có lần, tướng Vương cùng quân sỹ ra viếng mộ, giữa đường gặp một con thỏ trắng từ gốc cây cổ thụ vọt ra, chạy mấy vòng quanh đoàn tướng sỹ rồi tiến lên phía trước, chồm hai chân lên như là để cản đường, một lúc sau thì biến mất. Thấy đây có thể là điềm dữ, tướng Vương ra lệnh quân sỹ quay lại rồi lên kế hoạch tuần tra, canh phòng cẩn mật. Sáng hôm sau bắt được một toán thám báo của quân Minh, chúng khai rằng nhận lệnh đi ám sát tướng Vương. Vương tướng quân cho rằng thỏ trắng chính là nữ y công chúa hiện hình cứu mạng liền cho quân dựng đền thờ ngay dưới gốc cây cổ thụ mà thỏ trắng xuất hiện và lấy tên đền là Luỹ Sơn (nhân dân quen gọi là đền Cửa Luỹ), binh sỹ và nhân dân từ nay quen gọi cô là Bạch Y Công chúa.
Khi tướng Vương qua đời, quân sỹ và nhân dân lập đền thờ tại một gò đất cách đền Cửa Luỹ không xa và gọi là đền Đức Vương (còn gọi đền Đức Ông). Về sau, do đền Đức Vương chung quanh là đầm lầy bao bọc, không tiện cho việc đi lại hương khói nên nhân dân rước bài vị ngài về thờ chung tại đền Cửa Luỹ. Theo người xưa kể lại, về sau người nữ y được vua Minh Mạng phong là Thánh Mẫu Luỹ Sơn, đến đời vua Khải Định phong Dực Bảo Trung hưng Thượng đẳng thần. Đền Cửa Luỹ rất linh thiêng nên quanh năm nghi ngút khói hương. Đặc biệt, những ai có người nhà ốm đau đến cầu xin đều được Thánh Mẫu cứu giúp.
Những năm không quân Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc, đền Cửa Luỹ nhiều lần bị bom đạn tàn phá, hư hỏng nặng. Bà Trần Thị Cháu, quê ở Thị xã Vinh theo chồng làm công nhân nhà máy điện lên đây sơ tán, nghe chuyện về sự linh thiêng của ngôi đền liền mua tre nứa, thuê người lợp lại. Khi hòa bình được lập lại, bà Trần Thị Cháu tiến hành làm các thủ tục giấy tờ xin các cấp, các ngành liên quan đồng ý phục dựng đền Cửa Luỹ. Nguồn kinh phí phục dựng đền chủ yếu do gia đình bà phát tâm công đức.
Được biết, hiện nay huyện Anh Sơn đang có kế hoạch trùng tu, tôn tạo và nâng cấp, mở rộng quy mô đền Cửa Lũy để xứng tầm một di tích lịch sử- văn hóa và đáp ứng được tâm nguyện của nhân dân trong vùng.
