KHU LƯU NIỆM CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH

Nghệ An có niềm vinh dự, tự hào lớn lao, bởi đây là quê hương của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Người được Nhân dân yêu mến gọi là Bác Hồ!

Đến Nghệ An, du khách không thể không đến thăm Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Kim Liên (gọi tắt là Khu di tích Kim Liên). Nằm trên địa bàn các xã Kim Liên, Nam Giang thuộc huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, đây là một trong những di tích có giá trị đặc biệt liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh - Anh hùng giải phóng dân tộc - Danh nhân văn hóa kiệt xuất.

Khu di tích Kim Liên được bắt đầu phục dựng từ năm 1956, bao gồm: cụm di tích Hoàng Trù, cụm di tích Làng Sen, các di tích phụ cận và khu mộ bà Hoàng Thị Loan. Mỗi đơn vị di tích đều có ý nghĩa quan trọng, nơi lưu giữ nhiều tài liệu, hiện vật, không gian văn hóa - lịch sử gắn với quê hương, gia đình, thời niên thiếu của Chủ tịch Hồ Chí Minh và hai lần Bác về thăm quê.

1. Cụm di tích Hoàng Trù - nơi sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh

Cụm di tích Hoàng Trù, nơi sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh nằm trong khu vườn rộng 7 sào Trung Bộ (gần 3500m2), thuộc làng Hoàng Trù, xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Tại đây có 3 ngôi nhà:

Nhà ông Hoàng Đường và bà Nguyễn Thị Kép (ông, bà ngoại của Bác): Nhà tranh gồm 5 gian, phía trước và phía sau được che bằng phên nứa. Ba gian ngoài dùng làm nơi dạy học và nghỉ ngơi của ông Hoàng Đường. Hai gian trong là nơi sinh hoạt của gia đình. Tại nơi này, bà Hoàng Thị Loan (thân mẫu Chủ tịch Hồ Chí Minh) đã cất tiếng khóc chào đời.

Năm 1878, trong một lần đi chúc Tết ông Vương Thúc Mậu tại làng Sen, ông Hoàng Đường gặp cậu bé Nguyễn Sinh Sắc đang say sưa ngồi trên lưng trâu đọc sách. Sau khi tìm hiểu hoàn cảnh, ông đã đón cậu về nuôi, cho ăn học thành danh và tác thành với cô con gái đầu lòng tài sắc vẹn toàn Hoàng Thị Loan.

Như vậy, ngôi nhà không chỉ là nơi chào đời của bà Hoàng Thị Loan mà còn là nơi ươm mầm, nuôi dưỡng tài năng của ông Nguyễn Sinh Sắc, là nơi xây dựng hạnh phúc lứa đôi của song thân Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Ngôi nhà nơi sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh: Để hai con có chỗ ở riêng sau ngày cưới (1883), ông Hoàng Đường đã dựng ngôi nhà tranh 3 gian cho vợ chồng trẻ. Trong ngôi nhà đơn sơ này, bà Hoàng Thị Loan đã sinh ra 3 người con ưu tú: Nguyễn Thị Thanh (1884), Nguyễn Sinh Khiêm (1888), và trên chiếc giường tre mộc mạc, ngày 19/5/1890, cậu bé Nguyễn Sinh Cung (tên của Bác lúc còn nhỏ) đã cất tiếng khóc chào đời.

Khoa thi Hương năm Giáp Ngọ (1894), Nguyễn Sinh Sắc đỗ Cử nhân. Sau đó, ông vào Huế học tại Trường Quốc Tử Giám. Bà Hoàng Thị Loan đã để con gái lớn ở quê nhà, dẫn hai người con nhỏ gồng gánh vào Huế nuôi chồng ăn học. Năm 1900, bà Hoàng Thị Loan mất sau khi sinh người con thứ 4 là Nguyễn Sinh Xin. Ngày ấy, cậu bé Nguyễn Sinh Cung mới 10 tuổi đã phải bồng bế, xin sữa nuôi em trong nỗi đau buồn vô hạn. Ít lâu sau, người em út cũng xa lánh cõi trần.

Sau khi vợ mất, ông Nguyễn Sinh Sắc đón các con trở về sinh sống tại Hoàng Trù. Khoa thi Hội năm Tân Sửu (1901), ông dự thi và đỗ Phó bảng. Theo tục lệ “Vinh quy bái tổ”, ông cùng các con rời mảnh đất Hoàng Trù đầy ân nghĩa trở về sinh sống tại làng Sen. Ngôi nhà tại Hoàng Trù được đem cho bà con dòng họ Hoàng Xuân sử dụng. Năm 1959, di tích được khôi phục lại.

Trong dịp về thăm quê lần thứ 2 (1961), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã rất xúc động khi về thăm lại ngôi nhà, thăm những kỷ vật thân thương từng gắn bó với Người thuở thiếu thời ở làng Hoàng Trù.

Nhà thờ chi họ Hoàng Xuân: Dòng họ Hoàng Xuân phát tích từ làng Hoàng Vân, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên, vốn là một cự tộc quyền quý. Thời Hậu Lê, ông Hoàng Nghĩa Thân, Hoàng Nghĩa Lương sau khi giúp Vua dẹp loạn đã ở lại sinh cơ lập nghiệp ở tổng Phù Long (huyện Hưng Nguyên), đến đời thứ 9, ông Hoàng Phác Cần chuyển lên sinh sống, lập ra họ Hoàng làng Hoàng Trù. Ngôi nhà thờ lợp ngói do ông Hoàng Đường dựng năm 1881 để thờ cúng tổ tiên. Vì vậy, trên đôi cột quyết trước nhà có đôi câu đối:

“Hoàng Vân chính khí truyền thiên cổ;

Chung Cư hùng thanh chấn ức niên”.

Những năm tháng sống tại quê hương, Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn thường vào nhà thờ thắp hương tưởng niệm tổ tiên. Đây cũng là địa chỉ Bác ghé thăm khi trở về thăm quê lần thứ 2 (1961).

2. Cụm di tích Làng Sen, nơi gắn bó với Chủ tịch Hồ Chí Minh thời niên thiếu (1901 - 1906)

Cụm di tích Làng Sen - quê nội Chủ tịch Hồ Chí Minh, nơi Nguyễn Sinh Cung đã sống cùng gia đình từ năm 1901 - 1906 và cũng là nơi vinh dự được đón Người về thăm ngày 16/6/1957 và ngày 9/12/1961. Cụm di tích này bao gồm những đơn vị di tích sau:

Nhà ông Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc: Ngôi nhà do Nhân dân làng Sen xuất công quỹ để xây dựng, làm quà mừng nhân dịp ông Nguyễn Sinh Sắc đỗ Phó bảng, gồm các hạng mục: nhà chính, nhà ngang cổng, sân, vườn, với tổng diện tích 4 sào 14 thước Trung Bộ (khoảng 2500m’). Đây là nơi sinh sống của bốn cha con: ông Nguyễn Sinh Sắc, cô Nguyễn Thị Thanh, cậu Nguyễn Tất Đạt và cậu Nguyễn Tất Thành (tên gọi của hai anh em Chủ tịch Hồ Chí Minh khi về sống tại làng Sen).

Ngôi nhà chính do làng tặng gồm 5 gian. Gian ngoài cùng là nơi tiếp khách. Bàn thờ bà Hoàng Thị Loan được lập ở gian thứ hai và sau này trở thành nơi thờ chung cho cả gia đình khi những người thân lần lượt qua đời. Ba gian còn lại là nơi nghỉ ngơi, sinh hoạt của bốn cha con. Đặc biệt, ngôi nhà này còn là nơi gặp gỡ của các nhà nho, chí sĩ yêu nước như Phan Bội Châu, Vương Thúc Quý, Đặng Thái Thân, Đặng Nguyên Cẩn... Các cuộc đàm đạo, tranh luận của các nhân sĩ ấy đã được cậu bé Thành (thường được cha cho đứng bên cạnh mời nước) nghiêm cẩn lắng nghe và suy ngẫm, góp phần không nhỏ trong việc lựa chọn con đường cứu nước sau này.

Nhà ngang do anh trai cùng cha khác mẹ là Nguyễn Sinh Thuyết dựng tặng em nhân dịp em “Vinh quy bái tổ”. Trong nhà còn lưu giữ được nhiều hiện vật có giá trị, như phản gỗ, giường, rương đựng lương thực,...

Sau hơn 50 năm bôn ba tìm đường cứu nước, ngay cả lúc anh, chị mất (anh Nguyễn Tất Đạt mất năm 1950, chị Nguyễn Thị Thanh mất năm 1954), Người cũng không thể trở về thắp một nén hương. Ngày 16/6/1957, Chủ tịch Hồ Chí Minh mới có dịp về quê, thăm nhà, bồi hồi nhớ lại những kỷ niệm đã qua, đúng là:

"Quê hương nghĩa trọng, tình cao

Năm mươi năm ấy biết bao nhiêu tình”.

Khu Trưng bày - Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh: Năm 1964, Đảng, Nhà nước đã chủ trương xây dựng ngôi nhà khách tại làng Sen để phục vụ đồng bào, chiến sĩ cả nước mỗi dịp về thăm quê Bác. Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh từ trần, Bảo tàng Kim Liên được thành lập để lưu giữ, trưng bày di sản vô giá về Người. Đồng thời, tỉnh Nghệ An quyết định xây dựng Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh nhằm đáp ứng tình cảm của đồng bào, đồng chí và du khách muôn phương thăm viếng tại quê hương Người. Ngôi nhà được khánh thành vào dịp kỷ niệm 80 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1970) và đã trải qua nhiều lần tu bổ, tôn tạo. Cấu trúc gồm 3 nhà bằng gỗ: Bái đường dùng là nơi trưng bày một số hiện vật lưu niệm, nơi các đoàn khách chuẩn bị hành lễ. Hai nhà tả, hữu vu trưng bày tài liệu, hiện vật về quê hương, gia đình, thời niên thiếu của Chủ tịch Hồ Chí Minh và hai lần Người về thăm quê.

Ngoài ra, trong cụm di tích này còn có các đơn vị di tích:

Nhà ông Nguyễn Sinh Nhậm, ông nội Chủ tịch Hồ Chí Minh: là nơi cụ Nguyễn Sinh Sắc và gia đình đã sống trong một thời gian dài. Đây cũng chính là nơi anh trai Người - Nguyễn Tất Đạt trút hơi thở cuối cùng.

Nhà thờ đại tôn họ Nguyễn Sinh: được dựng vào năm Tự Đức thứ nhất (1848), trên mảnh đất hương hỏa của dòng họ.

Nhà Cử nhân Vương Thúc Quý: đây là nơi Nguyễn Tất Thành và anh trai theo học sau khi trở về làng Sen sinh sống (1901). Trong cả hai lần về thăm quê, Người đều hỏi thăm gia đình thầy Vương Thúc Quý.

Lò rèn cố Điền: nơi Nguyễn Tất Thành thường ra chơi, giúp cố Điền vào những lúc rảnh rỗi và chứng kiến nhiều câu chuyện về nước mất, nhà tan.

Giếng Cốc: là nơi Nguyễn Tất Thành giúp chị lấy nước phục vụ sinh hoạt của gia đình.

Núi Chung: là nơi lúc còn thơ ấu, Bác và các bạn thường lên chăn trâu, thả diều, đánh trận giả. Hiện nay có thêm đền Chung Sơn, phục dựng chùa Đạt và đền Thánh Cả thờ Tướng quân Nguyễn Đắc Đài.

Cây đa, Sân vận động Làng Sen, đền Làng Sen: đây là những địa điểm gắn liền với thời niên thiếu và hai lần Bác về thăm quê (1957 và 1961).

Thực hiện dự án Bảo tồn, tôn tạo Khu di tích Kim Liên gắn với phát triển du lịch, 6 hộ láng giềng ở Hoàng Trù và làng Sen được phục dựng, nhà thờ đại tôn họ Hoàng Xuân cũng đang được làm thủ tục đưa vào quần thể Khu di tích Kim Liên.

Ngoài 2 cụm di tích trên, Khu di tích lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Kim Liên còn có di tích Mộ bà Hoàng Thị Loan và Mộ cụ Hà Thị Hy, thuộc xã Nam Giang.

Mộ bà Hà Thị Hy (bà nội Chủ tịch Hồ Chí Minh): Bà Hà Thị Hy sinh năm Giáp Ngọ (1834), trong một gia đình nông dân hiếu học. Năm 1862, bà kết duyên với ông Nguyễn Sinh Nhậm và sinh được một người con là Nguyễn Sinh Sắc (thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh). Ba năm sau, ông Nguyễn Sinh Nhậm mất, bà Hà Thị Hy cũng đột ngột qua đời khi mới tròn 32 tuổi, thi hài an tán tại xứ Cồn Thần, Đồng Sen, xã Chung Cự (nay là xã Kim Liên). Năm 1941, ông Nguyễn Sinh Khiêm đã đưa hài cốt của bà nội lên núi Động Tranh thuộc dãy Đại Huệ, xã Hữu Biệt (nay là xã Nam Giang). Mộ bà Hà Thị Hy hiện nay đã trở nên khang trang sau nhiều đợt trùng tu, tôn tạo.

Hàng năm, Khu di tích Kim Liên đón từ 1,5 đến 2 triệu lượt khách, trong đó có các đoàn lãnh đạo cấp cao của Đảng, Nhà nước và các đoàn khách quốc tế; được đánh giá là một trong những di tích về Chủ tịch Hồ Chí Minh có lượng khách tham quan, tưởng niệm đông nhất nước.

Ngày 10/5/2012, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 548/QĐ-TTg xếp hạng Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Kim Liên (huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An) là Di tích quốc gia đặc biệt.