LỄ XĂNG KHAN

Lễ Xăng Khan có từ thời gian nào hiện nay không còn ai còn nhớ, chỉ nghe các cụ già ở bản kể rằng: “Khi mặt đất bằng lá đa, bầu trời bằng vảy con ốc, núi rừng bằng dấu chân con gà ri thì đã có Xăng Khan rồi”. Nghi lễ này được bảo lưu, trao truyền từ đời này sang đời khác và trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc Thái ở khu vực miền Tây Nghệ An. Theo tiếng Thái, “xăng khan” là dặn dò và đáp lời, người Thái cho rằng “xăng” là lời nhắn của ông mo thầy (nài khù) đã khuất đối với ông mo đã được dạy nghề (lực xít), “khan” là lời hứa của các mo đã được truyền nghề hứa hẹn để làm những điều tốt lành hơn cho bản thân, gia đình và cộng đồng. Lễ Xăng Khan cũng là ngày tạ ơn tổ tiên, tạ ơn các thầy mo (pó pù) đã dạy cách bốc thuốc, chữa bệnh và cứu người và tạ ơn thần linh đã phù hộ cho mo cứu chữa cho người bị bệnh.

Thông thường cứ 3 - 5 năm một lần, vào khoảng tháng 11, 12, hoặc vào mùa xuân, tháng 2, tháng 3 (theo cách tính lịch của người Thái), khi mùa màng đã thu hoạch xong thì các thầy mo lại tổ chức Lễ hội Xăng Khan.Thời gian thực hiện các nghi lễ diễn ra từ 2 - 3 ngày tại gia đình của thầy mo. Để tổ chức được một lễ Xăng Khan, trước đó một thời gian dài, gia đình ông mo đã phải chuẩn bị lương thực, thực phẩm như: tiền, gạo, gà, tối thiểu hàng chục con, lợn một con trên 50kg, rượu siêu, rượu cần (rượu trấu) trên vài chục vò, lễ gội đầu,...

Để tổ chức lễ Xăng Khan, các thầy mo đã cử ra một ban hành lễ gồm có “chà kháy”, “chà cống”, bộ phận “bào tồn ô”, “xảo chìa pô”, mỗi người được phân công nhiệm vụ riêng như: thầy mo có mo chủ (làm chủ tế) và các mo bạn “làm bồi tế”. Số lượng mo bạn nhiều hay ít tùy thuộc vào khả năng gia đình mo chủ mời và quy mô của cuộc lễ.

Nghi lễ Xăng Khan diễn ra trong không khí linh thiêng, mang âm hưởng của núi rừng, cũng là một nghi lễ hết sức độc đáo thể hiện bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Thái ở miền Tây xứ Nghệ. Mỗi ông mo chủ ở mỗi bản, làng, khác nhau thì có cách thức tổ chức lễ Xăng Khan riêng của mình, song cơ bản đều tiến hành theo các nghi thức như: Lễ “Pay tọoc tang”, lễ đón “mo khu”, “mo bạn” (mo thầy, mo bạn),...

Lễ “Pay toọc tang” (đi tong ruột cây tạng). Theo quan niệm của các thầy mo môn, đây là nghi lễ quan trọng của lễ Xăng Khan, để làm được cây tang, thầy mo phải chọn ngày đẹp đi vào rừng làm lễ xin thần núi, thần rừng để chặt màu và làm thành các linh vật như: dây tang xoi, dây xái mường, cành hoa tang chò, các con chim, con vật, cắm trên cây tre già, có ngọn hướng về phía mặt trời mọc, tre chẻ ra để làm ống đựng nước uống rượu cần, đan các mâm lễ đan hình các con chim, con vật như “tô chắc chắn” (con ve sầu),“nộc cá léo” (chim qua), “ngua pà” (bò rừng),... Tất cả các thứ nói trên, làm được đến đâu thì gom lại, dắt hay treo quanh vách nhà, hoặc trên các cột nhà, không được để vương vãi trên nền nhà và phải hoàn tất trước ngày vào hội. Ngoài cây xằng tang, người ta còn dựng hai cây mía để nguyễn lá và một cây xằng boọc là cây hoa thật được cắm và trang trí vào nhiều loại hoa rừng.

Theo phong tục, trước khi vào làm việc cúng tế, mọi người phải ra suối gội đầu, gọi là “xạc húa”, tẩy trần cho hồn vua được mát mẻ, khỏe mạnh, sạch sẽ, nếu không thì tổ tiên và thần linh trách phạt, việc hành lễ sẽ khó thành. Sau lễ gội đầu, mọi người trở về nhà sửa soạn vào lễ khảy đản. Đây là nghi lễ quan trọng trong nghi lễ Xăng Khan. Bắt đầu vào buổi lễ, chà kháy đến ngồi cạnh “tặng kẹo”, dóng lễ một hồi trống dài. Các mo đến ngồi quanh “phướn khài”, sửa sang lại khăn chít đầu, rút kiếm ra đặt vào phướn khài, một tay cầm quạt, một tay cầm ngọn nến, ngồi nghe mo khu đọc bài cúng “bắc châu hinh”, châu là chủ, hinh là bàn thờ (nơi ở của ma chủ nhà), theo điệu xến để mời tổ tiên ở bàn thờ môn xuống kiểm tra việc chuẩn bị lễ của con cháu, cúng báo cho các ma ở mường trời biết gia đình có tổ chức lễ Xăng Khan và mời về hưởng lễ và báo cho tất cả các ma núi, ma sông, ma thổ địa, thổ công biết và xin đừng quấy phá để phá để cuộc lễ được kết quả tốt đẹp,...

Đến nửa đêm thì tổ chức lễ dựng cây tang (trong tiếng Thái có nghĩa là púc xằng tang). Khi thời khắc sang ngày mới vừa đến, chà kháy liền nổi cồng liên tục. Nghe tiếng cồng giục giã, mọi người tập trung về giữa nhà. Cây xằng tang đã được đưa ra đặt sẵn giữa nhà, gốc cây tựa xuống sàn, ngọn cây hướng lễ phía trong bàn thờ. Con cháu xúm lại hai bên đưa tay đỡ cây tre. Vợ chồng mo chủ đứng dưới gốc cây với hàm ý mo chủ phải gánh vác nhiều. Những người còn lại lấy các thứ: tang xòi, tang chò, chim, thú vật và hoa tươi đã chuẩn bị cắm vào các lỗ hổng của cây. Ngoài ra, họ còn treo các dụng cụ sinh hoạt như sọt, chỗ đựng xôi lên cây. Các mo đứng vòng quanh giơ kiếm, đầu mũi có nến sáng, vừa soi, vừa cao giọng đọc bài cúng theo điệu nhuôn. Các xáo chơ cầm cúp hụm múa vòng quanh. Tiếng cồng, chiêng thi nhau nổi lên như giục giã mọi người khẩn trương lên cho cây hoa kịp dựng lên đón các thần linh về dự lễ ngay từ giờ đầu của ngày mới .

Kết thúc lễ cúng ma nhà là lễ cúng mời mà tạo mường ở trên trời về dự lễ cùng gia đình, tiếng Thái gọi là bắc tôn hình (lễ cúng mời ma về dự lễ). Cứ mỗi nhóm ma (hoặc gọi là Phí giống như thần của người Kinh thường gọi) xuống gọi là một “muột” (Tốp), thứ tự là các loại thần linh gắn với từng ước mơ của đồng bào dân tộc Thái.

Bên cạnh đó, thì các thầy mo cũng đọc những bài cúng ca ngợi vẻ đẹp cây xằng tang gọi là lễ Chánh tang.

Ngoài các nghi lễ trên, trong Lễ hội Xăng Khan còn tổ chức một số nghi lễ khác như: lễ Cúng ma rừng để Nhân dân được yên ổn làm ăn; lễ Cầu yên để các gia đình được an khang vật thịnh; lễ Thử thần trứng (Nàng Ò) để biết được tài nghệ của các thầy mo; lễ Xiểng xưa, nghĩa là bói áo; lễ Cuột xiểng vắn nọc noong (kiểm tra vía con cháu), lễ Áo nhông pê lầu (thần Khơ mú mang lễ về trời) và cuối cùng là lễ Păm xăng tang (hạ cây tang). Kết thúc nghi lễ chủ nhà là người trực tiếp hái hoa đem tặng cho mọi người, mỗi bông hoa là một phần thưởng tượng trưng cho bổng lộc và sự may mắn trong cuộc sống. Bằng lời hát chia tay thắm thiết hẹn kỳ hội sau gặp lại, và lúc này trời cũng vừa sáng, mọi người trở về tiếp tục với công việc hằng ngày của mình.

Lễ Xăng Khan không những có nhiều nghi thức, nghi lễ mà còn có rất nhiều trò diễn, trò vui. Cứ sau mỗi nghi lễ là một trò diễn minh họa cho nội dung, mô phỏng lại các hành vi của các thần linh, các con ma có trong nghi lễ đó. Hết nghi lễ này, trò diễn này lại đến nghi lễ khác, trò diễn khác, cứ như thế cho đến lúc tan hội với nhiều trò diễn xướng độc đáo như: múa, hát nhuôn, hát xuối, khắc luống, đánh cồng chiêng, gõ boong bu, thổi khèn,...

Xăng Khan là một nghi lễ mang đậm bản sắc văn hóa tâm linh tiêu biểu trong sinh hoạt đời sống của đồng bào dân tộc Thái miền Tây Nghệ An. Lễ Xăng Khan tuy là một lễ gần như mang tính nghề nghiệp để cầu yên báo đáp ơn tình của những người làm nghề mo nhưng đã trở thành một sinh hoạt văn hóa rất được đồng bào dân tộc Thái miền Tây Nghệ An quan tâm và hồ hởi chờ đón. Xuất phát từ ý nghĩa trên, nên mỗi khi ở bản làng nào đó có lễ Xăng Khan thực sự là ngày hội tưng bừng đối với mọi người. Cũng từ lễ này, những điệu nhảy, những câu hát mang hình thức diễn xướng đã được nhiều đơn vị nghệ thuật quần chúng phát triển thành những mục văn nghệ mang đậm nghệ thuật truyền thống, đáp ứng nhu cầu thưởng thức của mọi người trong các kỳ hội diễn hằng năm. Với sự độc đáo của nghi lễ, kết hợp với việc bảo tồn phát huy tốt, Lễ Xăng Khan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, năm 2017.